साउने संक्रान्ति चाड बारे

 २०७९ श्रावण १ गते 

फोटोः माझफाल गाउँ, डोल्पा।

आजको दिन राँको बाल्ने र लुतो फाल्ने चाडकोरुपमा प्रचलित छ। ठाउँ अनुसार संस्कृति हुन्छन, चाडबाड मनाउने आआफ्नै मौलिक शैली बन्छ, केही समानता र केही फरकपना पनि झल्किन्छ। यहि नै संस्कृतिको रंग हो। जुम्ला क्षेत्रमा मनाईने साउने संक्रान्ति चाडबारे यो टिपोट-

तयारीः संक्रान्तिको दिन नदी, दोभान वा त्रिवेणी स्नान गरिन्छ । दिनभर सरसामानको तयारी हुन्छ । छोरीचेली निम्त्याएर खुवाउने (मैतालु भात खान डाक्ने) गरिन्छ। प्रायः मध्यान्हपछि युवतीहरु गाउँ आसपासको चौरतिर भेलाभएर देउडा खेल्छन् र फर्किंदा फूल टिपेर ल्याउँछन् । युवाहरुले काँडैकाँडाको लौरो (प्रायः ढँटेलोको) ल्याउँछन् । घरमा हुनेहरुले सरसफाई गर्छन् । घरका कुनाकाप्चातिरबाट टिपेको थोरै फोहर, केही उपिंया, उडुस्, जुम्रा जे भेटिन्छ टालोमा पोको पारेर दुईटा काँडे लौरामा बाँध्छन् । लुतो फाल्ने वनस्पति पनि टिपेर ल्याईन्छ, विशेषगरी झारपात गाउँअनुसार पाईने जस्तो गुईय्पाती झार!

साँझपख गाउँलेहरु एक ठाउँमा जम्मा भएर कुखुरो, राँगो, सुँगुर वा बनेल (गाउँ अनुसार फरक हुनसक्छ) लाई पानी छम्केर आफ्नो गाउँको प्रदक्षिणा गर्छन् । गाउँ घुमिसकेपछि त्यो मन्छाएको पंक्षी वा जन्तुलाई फुकालेर लखेट्दै दोबाटोमा चुट्छन् र त्यो काँडैकाँडाको लठ्ठी त्यतै मिल्काउन्छन् (विसर्जन) गर्छन् । यसरी साउने संक्रान्तिमा मन्साउने पंक्षि वा जन्तु जुटाउने मान्छेले मोलस्वरुप घरघरबाट एक मानो अन्न संकलन गर्छ।

त्यसपछि गाउँले सबैजनाले अआफ्नो घरको थाडा (छत) माथि डान्डिल (छत वरिपरिको पातलो ढुंगा) मा फूल (भदुरी वा कुनैपनि मौसमी फूल) पाती ओच्छ्याएर त्यसमाथि सल्लाको झरो (दियालोको काठ) बाल्छन् । त्यसलाई राँका हाल्ने भनिन्छ। यसरी बाल्ने झरोलाई डोरीले बाँधेर मदानीजस्तो अर्थात मसाल बनाईन्छ । घरलगायत मष्टोको थान र अन्य मन्दिरको आँगनमा पनि यसैगरी राँका हालिन्छ। थान मन्दिरमा राँका बलेपछि मात्र मानिसहरुले आआफ्नो घरमा राँका बाल्छन् ।

राँका बलेपछि शंख, घण्ट, थाल, भाँडाकुँडा ठट्याउँदै घरका सबै सदस्यले आआफ्नो टाउकोमा राँको घुमाउँदै एकले अर्को गाउँले (प्रायः खोला वारीपारीको गाउँ जहाँ बल्ने राँको एकअर्काले देख्न सक्छन् )लाई गाली गर्छन्। गालीमा रोगब्याधि, पशुबस्तु, अन्नपात, फलफूलसँगसम्बन्धित प्रसंगहरु जोडिएको हुन्छ।

केही उदाहरणः॰ आऱ्याऽ कोऱ्याऽ लुतो पाउडो, खईन्याऽ खड्कुन्याऽ चिलाउन्याऽ बिझ्याउन्याऽ सप्पै लैजाउ एऽऽऽ फलानो गाउँल्याउ!!! ॰ नाटी गाई लैजाउ, दुहुनी गाई दिइजाउऽऽ!! ॰काँचो फल लैजाउ, पाको फल दिईजाउऽऽ! फाटो फेरुवा लैजाउ, नौलो फेरुवा दिईजाउऽऽ!! ॰दाल्द लैजाउ, स्हः पाडीजाउऽऽ आदि । गालि र भाकामा गाउँ र भेकअनुसारको विशेषता र ससानो भेद भेटिने नै भयो।

राँका हालेर लुतो फालिसकेपछि बलेको राँको लगेर दोबाटोमा बिसर्जन गर्छन् । कतिपय ठाउँमा दुबै गाउँका मानिसहरुको त्यहिं भेटहुन्छ र एकापसमा गाली गर्दै राँको फाल्छन् । यतिबेला गरिने गालीलाई मनोमालिन्य नराखि रोचक र हार्दिकतापूर्ण तबरले लिन्छन् । काँडैकाँडाको दोस्रो लौरो घरको दलिनतिर कोचेर राख्छन् । यसदिन साँझ भात खाँदैनन्। प्रायजसो खीर, टाट्या (पुरी) वा सेलरोटी बनाउँछन् । राँका निभि सकेपछि घरबाहिर जानुहुन्न भन्ने चलन छ।

यो चलन कहिलेबाट र किन गरियो भन्ने यकीन अभिलेख त छैन तर केही विवेचना गरौंः-

यस चाडमा हुने गतिबिधि कृषि र पशुपालनमा जोडिएको समाज सापेक्ष छ। बैशाखदेखि साउनसम्म रोप्ने गोड्ने जस्ता कामको चटारो हुन्छ। गाइबस्तु घरैमा हुन्छन् । छोरीचेली माइति आउन पाउनन्न् । पूजाआजाको फूर्सद हुन्न । साउनबाट बर्खा लाग्छ । छालारोग, पखाला जस्ता रोगब्याधि फैलन्छ। बालबालिका बिरामी पर्छन् । उबेला कर्णालीमा प्रचलित यौटा उखान छ - “चार साउन खाएको छोरो र चार माघ कटाएको थोरो (पाडो) बाँच्यो भन्नु” । साउनबाट बस्तुभाउ लेकतिर राख्नुपर्छ। यहि साउन भदौतिर मानिसहरु केही फुर्सदिला हुन्छन् । साउन पुर्णिमाताका ठाउँठाउँमा पैठ (मष्टो थान पुज्ने मेला) लाग्छन्। मालिकाको यात्रा हुन्छन्। त्यसैले साउने संक्रान्ति यसक्षेत्रमा चाडहरुको शुरुवात पनि हो।

आजको राती भुतको जन्मदिन हो र उनीहरुले पनि जन्मोत्सव मनाईरहेका हुन्छन् भन्ने विश्वास पनि छ। भुतको आवाज मानिसले नसुनियोस् भनेर राँको बाल्ने, शंखघण्ट, थाल ठट्याएर होहल्ला गरिन्छ। त्यसैले राँको निभि सकेपछि घरबाहिर जान हुन्न भनेको हो रे!

कसैले कण्डारक राक्षससँग लुतो पठाईन्छ रे भन्छन् । कसैले फेरी राक्षस धपाउन राँको बालेको रे भन्छन् । खासमा कण्डराक नामगरेको रात्रीकालीन देवता (?) राक्षस (?) (रात्रीचरलाई राक्षस ठानेको हो कि?) बारे केही श्लोक पढ्न मिल्ने रहेछ । यहि नाउँको यौटा ठाउँ पनि त रहेछ उता अफगानिस्तानमा ।

कसैकसैले सितालाई रावणले हरण गरि लंकामा पुऱ्याएपछि हुनुमानले लंकादहन गरेको प्रतीकात्मक सम्झना हो पनि भन्ने रहेछन् । महाभारतकालीन प्रसंग त सुनिएको छैन तर जुम्लाको चाडपर्वमा बलिराजको प्रसंग आउने नै भयो। सोअनुसार उनका पालामा भारतिर मसलमान बिद्रोह जितेर फर्केको खुशियालीमा यो उत्सव मनाउन थालियो पनि भनिन्छ।

चाडपर्वसम्बन्धि यस्ता अनेक पौराणिक कथा र किस्सा हुने गर्दछन् । समयसँगै यस्ता अनेकप्रकारले व्याख्या भयो होला नि त।

मैले माथि उल्लेख गरेको चाड मनाउने स्वरुपमा अचेल हल्का परिवर्तन आईसक्यो । किनकी समाजको अन्तरघुलन र सांस्कृतिक रुपान्तरण तीब्र भईरेहेको ठाउँमा मैलिकपन चाँडै मासिन सक्छ। जस्तै अचेल मानु भरेर अन्न उठाउनुको सट्टा पैंसो दिन ठीक मान्नु, गाउँलाई प्रदक्षिणा गर्ने ठाउँ/सीमा र बाटो नहुनु, जस्ता पाताले ढाकेर पुरानो शैलीको छत बाँकी नहुनु, समुदाय सहभागितामा गरिने सहकार्यमा सक्रियता नहुनु, कृषि/पशुपालकको भन्दा फरक पेशा र दैनिकी हुनेको प्राथमिकता फरक हुनु जस्ता कारणले माथि वर्णित रुप ठ्याक्कै नभेटिन पनि सक्छ।

खैर! जेसुकै होस् ।यो परम्परा त बडो रोचक छ नि हैन? यदि यस्ता संस्कृतिले कसैलाई हानी गर्दैन र कुनै जोखिम छैन भने यी परम्पराले निरन्तरता पाउनु पर्छ। यस्ता अमुर्त सम्पदाहरुले समाजलाई जीवन्त बनाउँछ र यिनै हाम्रा मौलिक पहिचान हुन् ।

साउने संक्रान्तिको शुभकामना!

धाउँशीला र भैलोमा कर्णालीको कथा

नेपालका अधिकांश समुदायमा कात्तिक कृष्ण औंसीका अवसरमा खेलिने देउसी-भैलो प्रख्यात छ।

तपाईंहरूमध्ये कतिलाई थाहा छ कि छैन, कर्णालीको जुम्ला क्षेत्रमा भने पुस कृष्ण औंसीदेखि पाँच दिनसम्म भैलो खेल्ने चलन छ।

स्थानीय जनश्रुतिका अनुसार जुम्ली भैलो प्रचलनबारे अनेक प्रसंग छन् जसले यसको मौलिकता र विशिष्टता उजागर गर्छ। बाह्य संस्कृतिको प्रभावले यस्ता मौलिक संस्कृति विस्तारै ओझेल पर्दै र हराउँदै गएका छन्।

पाठ्यक्रममा नराखिनु, सञ्चारमाध्यमले प्राथमिकता नदिनु, प्राज्ञिक र बौद्धिक अनुसन्धान र चर्चा नहुनु तथा व्यवसायिकतासँग नजोडिनुजस्ता कारणले इतिहासमा कर्णाली क्षेत्रतिर फस्टाएका मौलिक गतिविधि लोपोन्मुख छन्।

त्यस्तै गतिविधिमध्ये जुम्ली भैलोका केही विशिष्टताबारे यहाँ लेखेको छु।

प्रायः नेपालीले तिहारमा खेल्ने भैलोका बेलामा पर्ने कात्तिक कृष्ण औंसीका दिन अर्थात् दीपावलीको दिन गाईपूजा हुन्छ। जुम्लातिर पुस कृष्ण औंसीको दिनलाई भट्ट्या औंसी पनि भनिन्छ। त्यो दिन गाईगोरुलाई भटमास पकाएर दिन्छन्। नुन दिन्छन्। कागलाई पनि खानेकुरा दिन्छन्।

अन्त कात्तिक शुक्ल द्वितीयाको दिन भाइतिहार मनाइन्छ। जुम्लामा खेलिने भैलोताका पुस शुक्ल द्वितीयाको दिन चेल्यातिहार पर्छ अर्थात् आमाले छोरालाई टीका र सगुन दिएर मनाउँछन्।

यो जुम्ली भैलोलाई नानीभैली (सानो भैलो) र ठूलीभैली (ठूलो भैलो) भनेर दुईपटक खेलिन्छ।

नानीभैली मंसिर शुक्ल पूर्णिमाको एकदिन साँझपख महिलाहरूले आफ्नो गाउँमा मात्र खेल्छन्।

ठूलीभैली पुस कृष्ण औंसीदेखि पुस शुक्ल पञ्चमीका दिनसम्म खेलिन्छ। यो भैलो भने सबै उमेर समूहका महिला तथा पुरुष मिलेर गाउँगाउँ डुल्दै खेलिन्छ। अन्तिम दिन खेल्ने भैलोलाई छाडभैली भनिन्छ।

जुम्ली भैलो पुकार्ने र भट्याउने तरिका, भाका, गेडा र लय पनि अन्तको भन्दा विशिष्ट हुन्छ।

नानीभैलीमा भैला गाउनेले 'आई पुनी बार...भैलो' भनेर पुकार्छन्।

औंसीबाट सुरू हुने ठूलीभैलीमा 'आउँसीकै बार...भैलो' भन्दै सुरू गर्छन्।

महिला-पुरुष, वयस्क-युवा र बालबालिकासमेतले खेल्ने गरेको भैलो पुकार्ने सन्दर्भहरूमा बस्तीअनुसार केही फरकपन भेटिन सक्छ। प्रायः भनिने केही गेडाहरू यस्ता हुन्छन्।

आउँसीका बार...भैलो!

दरमुद बार...भैलो!

दराम्या खोली...भैलो!

बाँसैकी झोली...भैलो!

बाँसैकी विर्ता...भैलो!

आर्‍या न तार्‍या ...भैलो!

पिपलु डाल्या ...भैलो!

पिपलु पाती...भैलो!

रायकी छाती...भैलो!

राय जमाउनु...भैलो!

बाखरी खानु...भैलो!

भैलेरै चेला...भैलो!

भैलेरा आया...भैलो!

ऋतु जनाया...भैलो!

ऋतुकी मार्‍या...भैलो!

हाम्री खेल्नी चार्‍या...भैलो!

चार्‍या पैचार्‍या...भैलो!

भैलाका रात्री...भैलो!

चौथमी छेडो...भैलो!

पच्यामी घोडो ...भैलो!

घोडा घोडाउली...भैलो!

छेडो छेडाउली...भैलो!

आकाश शीला...भैलो!

पाताल जडा...भैलो!


भैलै सुहाला...भैलो!

भैलो गयो दाङ...भैलो!

अरु क्यै नमाग...भैलो!

मोहर पैसा माग...भैलो!

ताई तल जाउला ...भैलो!

छ्याई छ्याई गनौला...भैलो!

कस्ले दिया भनौला ...भैलो!

ठूलाघर दिया भनौला...भैलो!

नामै चलाउला...भैलो!

नामैकी माया...भैलो!

हाम्री खेल्नी चार्‍या ...भैलो!

चार्‍या पैचास्या...भैलो!

दुवाजन जेलिया ...भैलो!

पाथाजन भरिया...भैलो!

पिप्ल जन गाज्या ...भैलो!

द्यार जन बाड्या...भैलो!

लाख वर्ष बाँच्या...भैलो!

घार मौरा आइजाउन्...भैलो!

ल्हास घोडा भइजाउन्...भैलो!

अन्न भैलो दिन्यालाई...भैलो!

अनिकाल नपरोस् ...भैलो!

मोहरपैसा दिन्यालाई ...भैलो!

दाल्द डेरा नगरोस् ...भैलो!

जुम्लाक्षेत्रमा अर्को प्रकारले पुकारिने भैलो पनि प्रचलनमा छ। यसमा खस साम्राज्यकालीन प्रमुख स्थान, दरा गाउँठाउँ डुल्दै भैलो हिँडेको कथा वर्णन हुन्छ। सामान्यतया समुदायका जानकार वयस्क पुरुषले यो भैलो खेल्छन्।

जुम्लामा भैलो र धाउँशिला गाइँदै। 

कतैकतै भैलोको यो इतिहास वर्णन सकेर त्यसपछि माथि उल्लिखित भैलो खेल्ने पनि गरिन्छ। तर यसरी खेल्दा निकै समय लाग्ने भएकाले उति चलनमा छैन। मुगु हुम्ला, कालिकोट, बाजुरातिर भैलोजस्तै भुवो खेलिन्छ। त्यसमा प्रयोग गरिने सन्दर्भ र प्रस्तुति कतिपय भैलोसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ।

भैलो र भुवो दुबैको उत्पत्तिस्थल कैलाश मानसरोवर मानिन्छ। त्यसैले 'काँ र जन्म्यो भैलो? मानसरोवर कविलास!' वा 'या भैलो कहाँ उठ्यो? मानसरोवर उठ्यो' भन्दै पुकार्न सुरू हुन्छ।

क्रमशः कैलाश दर्शन, ताक्लाकोट, खोचरनाथ, हिल्सा, यारी, मुचु, यालबाङ गुम्बा, सिमकोट, सोरुगल्बा, लालीपिउस, गम दरा, करान दरा, रिप, दुल्ली, बाम, घुच्ची, बोता, हाटसिंजा, बिराट, लामाथाडा, नराकोट, रारापातल, सुनारगाउँ, बाबिरा, लाम्रा दियार, श्रीदुस्का, जुम्ला चौघान, तिब्रिकोट, पानसय दरा, रकाल दरा, बाह्रबिस दरा, दुल्लु दैलेख, पञ्चकोशी, सुर्खेत, दाङदेउखुरी आदि हुँदै नेपालसम्म पुग्छ।

भैलो पुगेको हरेक ठाउँमा त्यहाँको प्रमुख विशेषता भएका वस्तु, स्थान, कीर्ति आदि 'खान्कीस्वरुप पाएको' वर्णन गर्दै भैलो पुकारिन्छ। छोटो उदाहरण यस्तो छ।

काँ र जुन्म्यो भैलो, मानसरौर कविलास।

सरवरका भैलाले, क्यौ क्यौ खान्की पायो?

सरवरका भैलाले तीर्थ नुवाई आयो।

त्यैं र देखि भैलो, ताउलाखार आयो

ताउलाखार भैलाले, सुनै खान्की पायो

त्यैं र देखि भैलो, खोचेरनाथ आयो

खोचरनाथ भैलाले, मूर्ति खान्की पायो...

यसैगरी क्रमशः ठाउँअनुसार कतै राज्य, कतै जिम्मुवाली, कतै अड्डा, कतै सरसामान, फलफूल, लेकपाटन, बाजघोडा, पूजापालो, खेतबारी, वस्तुभाउ, खानी, थानथडी, बासओडार, दराखोला आदि पायो भनिन्छ।

भैलोको सुरूआत कसले गरे वा कसको पालामा भयो भन्ने प्रसंग पनि रोचक छन्। प्रायः सबैतिरका भैलोमा 'हामी उसै आयाका हैनौं, बलिराजाले पठाया' भनिन्छ।


वास्तवमा ती बलिराजा को थिए भन्नेमा मत्यैक्यता छैन।

कसैले पौराणिककालका दानवीर बलिराजा (हिरण्यकश्यपुका पनाति, प्रह्लादका नाति र विरोचनका पुत्र) ले वामन अवतारमा आएका विष्णुले तीनपाउ जमिन माग्दा पहिलो पाउले स्वर्ग, दोस्रो पाउले धर्ति ढाकेपछि अब तेस्रो पाउ राख्ने ठाउँ 'देऊ शिरै' भनेर माग्दा पाताल भासिए। उनैलाई यमपञ्चकको पाँच दिन मर्त्यलोक आउन पाउने गरी अनुमति दिएपछि 'देउसिरे' खेल्ने चलन बस्यो भनेका छन्।

कसैले यसो भन्छन्- मगरहरूका राजा बलिहाङको सपनामा कात्तिक औंसीमा मृत्यु हुनसक्ने भविष्यवाणी आयो। उनलाई बचाउन प्रजाहरूले यो रात उज्यालो गरेर मृत्यु टार्न देउसी खेल्न थाले।

तर जुम्लामा खेलिने भैलोमा आउने बलिराजाको प्रसंग भने बेग्लै छ। यताको भैलो पुकार्दा सुरूआती चरणमा बलिराजाको प्रसंग यसरी आउँछ।

जब रवि जान्या छन् , गुरु धनु राशमा

शुभकार्य कै नहुन्या, यै पुस मासमा

रितिथिति थाम्नाकन भैलो चलाया

बलिराजाले भैलेरा सरोवर पठाया

सरोवर पुगिकन भैलो खेल्या भैलेरा

नुहाईकन कविलास घुम्या तीनफेरा..

बलिराजाको पालामा भैलो सुरू भएको प्रसंगलाई कसैले उति बेला दिल्लीका मुसलमान शासक तैमुरलुङसँगको लडाइँसँग पनि जोडेका छन्। बलिराजाको फौजले तैमुरलुङको फौजलाई अघि बढ्न नदिएपछि उनीहरूबीच सम्झौता भयो र उनीहरूले मीत लगाए। अनि मीतलाई घर फर्काउन आफ्नो राज्यभरबाट खर्च उठाउन लगाए। त्यसैले 'हामी उसै आयाका हैनौं, बलिराजाले पठाया' भन्ने गरिन्छ भन्ने पनि मत छ।

यही सन्दर्भमा उति चर्चामा नआएको र पुराना अध्येता र लेखकहरूले पनि उल्लेख नगरेको प्रसंग जुम्ला बोतागाउँका मानिसहरूले 'धाउँशीला' गीतमा वर्णन गर्ने गरेको पाइन्छ।

गत हप्ता खस-साम्राज्यकालीन दरबार रहेको भन्ने विश्वास गरिएको सिंजा लामाथाडामा कर्णाली प्रदेश सरकारमा पहिलो गैरसरकारी विधेयकको रूपमा दर्ता भएको 'सिंजा सभ्यता विकास र संरक्षण विधेयक २०७८' माथि रायसुझाव संकलन गर्ने कार्यक्रम थियो।

त्यसमा प्रस्तुत गरिएका केही सांस्कृतिक झाँकीहरूमध्ये बोतागाउँका मानिसहरूले धाउँशीला र भैलो देखाएका थिए। (त्यसैका अंशहरू समेटिएको भिडिओ हेनुहोस्।)https://youtu.be/RptnBDLgBpQ

जसअनुसार उहिले सिंजाको खसराज्य र तिब्बतको खारीराज्य बीच ताक्लाखार (ताउलाखार) आसपास धेरैदिनसम्म भीषण लडाइँ भयो। अन्ततः खस सेनाले युद्ध त जिते तर उनीहरू विजयपछि राजधानी सिंजा फर्किने बाटो खर्च, रासनसामल बाँकी थिएन। त्यसैले उनीहरूलाई बाटोमा पर्ने गाउँबस्तीमा विजय सन्देश फैलाउँदै भैलो माग्ने उर्दी भयो। यसरी भैलो माग्ने चलन सुरू भयो।

जुम्ली भाषामा धउँशनु, धुँस्नु, धँउस्याउनुको को अर्थ कुनै जीव, प्राणी वा वस्तुलाई घोच्नु, कुट्नु, बजाउनु, पिट्नु वा गोद्नु भन्ने बुझिन्छ। लडाइको गाथा भन्ने गीत धउँशीला सायद यसै शब्दको व्युत्पति हुनसक्छ। अनि देउसिरे पनि यसरी नै रूपान्तरण हुँदै फैलिएको पनि हुनसक्छ। यसबारे भाषा संस्कृति र समाज विज्ञहरूले थप पहिल्याउन सक्लान्।

ऐतिहासिक सिंजाभेगको माथिल्लो कुनामा रारा जाने बाटैमा पर्ने बोतागाउँमा जीवित रहेको धउँशीलालाई सांकेतीकरण अभियानमार्फत उजागर गरेको यो प्रयासले कर्णालीका सयौं गाउँबस्तीमा लुकेर बसेका सयौं मौलिक संस्कृति पक्षहरू अवसर पाउँदा प्रष्फुटन हुनसक्ने सम्भावनालाई बाटो देखाएको छ।


https://www.setopati.com/opinion/254436

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर ४, २०७८, १३:१०:००

माधव चौलागाईंका अन्य लेख पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्ः

महामारी रोकथाम र नियन्त्रणमा जनस्वास्थ्य दृष्टिकोण

कोरोनाभाईरस संसारभर फैलिएपछि डेढबर्षयता मानव जातिले यो शताब्दीकै पहिलो विश्वव्यापी महामारी भोगिरहेको छ । यो महामारीबाट लगभग सबै देशहरु प्रत्यक्ष प्रभावित भएका छन् । कम आय र साधन स्रोत भएका देशका जनताहरुले तुलनात्मकरुपमा अरुभन्दा व्यापक र अपुरणीय क्षति व्यहोरिरहेका छन् । यसको नियन्त्रणको लागि देशका स्वास्थ्य सेवा प्रणालीहरुले अभुतपूर्व चुनौतीहरु सामना गरिरहेका छन् । कोरोना भाईरसको संक्रमणले हुने रोग अर्थात कोभीड १९ निको पार्न हालसम्म कुनै ठोस उपचारपद्धति उपलब्ध नभएकोले यसको रोकथाम र नियन्त्रणका उपायहरु मात्र अपरिहार्य छन् । त्यसैले महामारीबिरुद्ध सफलता पाउनको लागि जनस्वास्थ्यका विधि र मापदण्डहरुको पालना नै पहिलो र सम्भवतः एकमात्र शर्त हो ।

जनस्वास्थ्यको अवधारणा र महामारी विज्ञान  

विभिन्न वैज्ञानिक परिभाषाअनुसार जनस्वास्थ्य भनेको विभिन्न तहका सरकार तथा समुदायको संगठित प्रयासमार्फत आवश्यक श्रोत र साधनको परिचालन गरी रोग नियन्त्रण गर्ने तथा जनताको स्वास्थ्य प्रवर्धन गरी दीर्घजीवन प्रदान गर्ने अभ्यास तथा प्रणाली हो । यसले चिकित्सकीय मोडलमा झै व्यक्तिलक्षित नभई आम जनताकेन्द्रित समूहलक्षित दृष्टिकोणको दिन्छ । त्यसैले रोग नियन्त्रण गर्ने, वातावरणीय खतरा रोक्ने, प्रकोप न्यूनीकरण गर्ने, चोटपटकबाट बचाउने, स्वस्थ व्यवहार अपनाउन लगाउने, स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर र पहुँच बढाउने, समुदाय परिचालन गर्ने, सिमान्तिकृत र पहूँचबिहीनहरुका आवश्यकतालाई सबल जनस्वास्थ्य प्रणालीले राम्ररी सम्बोधन गर्नसक्छ । कोभीड १९ को महामारीको बेला यसको महत्व अँझ मुखरित भएर आएको छ ।     

सामान्य भाषामा महामारी भनेको कुनै समुदाय वा भूगोलमा कुनै समयमा रोगको प्रकोप असामान्यरुपमा फैलिने अवस्थालाई बुझाउँछ । मानव समुदायमा विभिन्न माध्यमबाट सरुवारोगहरु फैलिने गरेको इतिहास पाईन्छ । हाम्रो समुदायमा झाडापखाला, ज्वरो, रुघाखोकी जस्ता चिन्ह र लक्षण भएका रोगहरुले मानिसहरु पटकपटक बिरामी हुने गरेका भेटिन्छन् । केही भूगोलमा कुनै समय यस्ता रोगहरुको प्रकोप पहिलेको भन्दा एकाएक फैलिएर धेरै मानिसहरु एकैचोटी बिरामी पर्ने गर्छन् । त्यस अवस्थालाई महामारी फैलिएको भनेर बुझिन्छ । यसलाई तल दिईको महामारी बुझाउने बक्ररेखाको चित्रमार्फत अध्ययन गरिन्छ । कुनैपनि रोगको सर्भिलेन्स प्रणालीमा नियमित अवलोकन गर्दा कुनै स्थानमा सो रोगका बिरामीको संख्यामा आएको उतारचढाबले यदि अस्वभाविक बृद्धिको संकेत गरेको छ भने त्यसलाई महामारी भएको हुनसक्ने ठानिन्छ । संक्रमणको तिब्रता, जटिलता र मृत्युदरका आधारमा महामारीको गम्भीरता जाँचिन्छ ।  

चित्र १ः महामारीको अध्ययन गरिने बक्ररेखा

कोभीड १९ महामारीलाई पनि यस्तै दृष्टिकोणबाट हेर्न सकिन्छ । चीनको बुहान शहरमा पहिलो पटक यसको भाईरस पत्तालाग्दा शुरुवातको केही हप्ता थोरै संख्यामा देखापरेका संकास्पद बिरामीहरु समयमै रोकथाम नहुँदा संक्रमण आक्रामकरुपले फैलिएर महामारीको स्वरुप धारण गरेको थियो । संसारभर मानिसहरुले यात्रा गर्दा उनीहरुसँगै गएको भाईरसले नयाँनयाँ ठाउँमा क्रमशः महामारी फैलिन गयो । यसरी कुनै संक्रमण देशविदेशका धेरै ठाउँमा महामारीको आकारमा फैलिने अवस्थालाई पाण्डेमीक वा वैश्विक महामारी भनिन्छ ।

महामारी किन र कसरी फैलन्छन्?  

कुनैपनि संक्रमक रोग लाग्नको लागि तल चित्र २ मा देखाईको जस्तै तीनवटा आधारभूत तत्वहरुको अन्तक्रिया वा संयोग मिल्नु पर्छ । यसलाई महामारी विज्ञानको भाषामा ‘इपिडेमीअलजिकल ट्रयाअड वा त्रिकोण’ पनि भनिन्छ । यो संक्रमक रोग लाग्ने अवधारणा बुझाउने एक परम्परागत तरिका पनि हो ।  

चित्र २ः इपिडेमिअलजिकल ट्रयाअड वा त्रिकोण

पहिलो, संक्रमणको कारक तत्व अर्थात एजेण्ट हुनुपर्छ । प्रायः ब्याक्टेरीया, भाईरस, पारासाईट जस्ता सुक्ष्मजीवहरु नै मानव समुदायमा सरुवारोग फैलाउने कारक हुन् । कुनैपनि रोग लाग्न निश्चित मात्रामा यस्ता एजेण्टको प्रवेश अनिवार्य चाहिन्छ । अचेल जैविकमात्र नभै भौतिक, रासायनिक, पराबैजनी कारक तत्वलाई समेत यहि अवधारणामा हेर्ने गरिन्छ ।

दोस्रो, रोगको कारक तत्व संक्रमण हुने व्यक्ति अर्थात होष्टमा प्रवेश गर्नु पर्छ । मानव शरीरमा नीहित विभिन्न आन्तरिक र बाह्य कारणले संक्रमणको सम्भाव्यता, जोखिम र प्रतिक्रिया निर्धारण गर्छ । मानिसको ब्यवहार, प्रतिरक्षा प्रणाली, बंशाणुगत गुण, शारीरिक तथा मानसिक अवस्था र मौजुदा स्वास्थ्यस्थिति जस्ता कुराले उसले संक्रमण गराउने तत्व अर्थात एजेण्टलाई प्रभावित गर्छ ।

तेस्रो, उपयुक्त वातावरण निर्माण हुनपर्छ । संक्रमण गर्ने कारक वा एजेण्टको निम्ति चाहिने बाह्य तत्व भनेको त्यसको लागि अनुकूल वातावरण हो । यसमा हावापानी, जैविक, भौगोलिक, सामाजिक आर्थिक जस्ता अवस्थाहरु निर्धारक हुन्छन् । प्रतिकूल हावापानी, अव्यवस्थित बसाई, भिडभाड, सरसफाईको कमी, उपचार र रोकथामका उपायको अभाव, अशिक्षा, अज्ञानता, गरीबि जस्ता अवस्थाले संक्रमणलाई फैलिने उपयुक्त अवसर प्रदान गर्छ । 

उपरोक्त त्रिकोण चित्रको भित्र गोलोहरुमार्फत देखाईए जस्तै तिनै पक्षको मेल भएपछि मानिसमा संक्रमण सर्छ र फैलिन्छ । कोभीड १९ को सन्दर्भलाई यो अवधारणामा राखेर हेर्दा कोरोनाभाईरसको नयाँ प्रजाति अर्थात एजेण्ट थुक वा र्यालका अत्यन्तै ससाना छिटाहरु अर्थात ड्रप्लेटमार्फत श्वासप्रश्वासको माध्यमबाट तीब्र फैलने गुण भएको भाईरस हो । आनुवांशिक गुण परिवर्तन भएको नयाँ प्रजाति भएको कारण मानव शरीरमा हालसम्म यस विरुद्धको प्रतिरक्षा प्रणाली विकसित भएको थिएन तथा कुनै प्रकारको उपचार पद्धति वा खोपको आविश्कार पनि भइसकेको अवस्था थिएन । त्यसैले कोभीड १९ महामारी समग्र मानव जगतकै निम्ति डरलाग्दो भएर आयो ।

महामारी रोकथाम र नियन्त्रणका उपायको औचित्य

सामान्य अर्थमा कुनैपनि सरुवा रोगको रोकथाम तथा नियन्त्रण हुनु भनेको माथि चित्र २ मा देखाईका तीन पक्षहरुको मेल नहुनु हो । अर्थात यिनिहरुमाझ दूरी कायम हुनु हो । यी तिनमध्ये कम्तिमा कुनै यौटा पक्षलाई अलग गर्न सके सो रोग सर्न र फैलनबाट रोकिन्छ । तथापी रोगको स्थान, समय, परिस्थिति अनुसार यिनिहरुको त्रिपक्षीय अन्तरक्रियात्मक जटिलता विकसित भएको हुनसक्छ । जति चाँडोे रोगको अध्ययन गरी कीटाणुको गुण, प्रकृति र स्वभाव पहिचान गर्न सकिन्छ त्यति छिटो रोकथाम गर्न सम्भव हुन्छ । त्यसैले महामारीको रोकथाम तथा नियन्त्रणको प्रयासहरु व्यवस्थित र विशेष प्रकारको हुनपर्छ । जनस्वास्थ्यको लागि मजबुत प्रणाली स्थापना गरेका र संस्थागत क्षमता विकसित भएका देश र सरकारले कोभीड १९ को महामारीलाई तुलनात्मकरुपमा कम क्षति बिनै नियन्त्रणमा सफलता प्राप्त गर्न सक्ने अवस्थामा पुगेका छन् ।

संक्रामक रोगको रोकथाम र नियन्त्रणको सबैभन्दा आवश्यक उपायहरु भनेका तत्काल तीब्ररुपले संकास्पद रोगीको पहिचान गर्ने, अरुलाई सर्न नदिनको लागि रोगीलाई अलग्याएर राख्ने, बिरामीलार्ई उपलब्ध आवश्यक उपचार दिएर निको पार्ने तथा जनसमुदायलाई सुसूचित गर्ने हुन् । रोगको पहिचान ल्याब परीक्षणबाट वा शारीरिक चिन्ह लक्षणको आधारमा निदान हुनसक्छ । उपचारका लागि औषधी वा खोपको उपलब्धता भएका कम संक्रमक रोगको व्यवस्थापन सहज हुन्छ । तर कोभीड १९ जस्तो रोग निको पार्ने औषधी नभएको तथा खोपको उपलब्धता सहज भई नसकेकोले    यो रोगलाई जनसमुदायमा फैलनबाट रोक्न सम्भावित जोखिमपूर्ण मानवीय गतिबिधि तथा संसर्ग रोक्नका लागि लकडाउन गर्ने, संकास्पदलाई क्वारेन्टाईनमा राखेर अवलोकन गर्ने वा बिरामीलाई एक्ल्याएर आईसोलेशनमा राख्ने, बिरामीको सम्पर्कमा आएका सबैजनाको परीक्षण गर्ने जस्ता नियन्त्रण विधिहरु अपनाईन्छ । जोखिम क्षेत्रका आममानिसहरुलाई संक्रमणबाट बच्नको लागि सिफारिस गरिएका जनस्वास्थ्यका मापदण्डहरु पूर्णरुपले पालना गरी आफु बच्ने तथा अरुलाई पनि बचाउने उपाय गर्न लगाईन्छ । 

समुदायमा महामारी नियन्त्रणका प्रयास र जनस्वास्थ्य मापदण्डहरुको महत्व 

महामारी फैंलिदा एकैचोटी धेरै मानिसहरु बिरामी पर्ने भएकोले त्यसको उचित व्यवस्थापन गर्न कमजोर स्वास्थ्य प्रणालीले सक्दैन । यसपालि अप्रत्यासित फैलिएको कोभीड १९ को वैश्विक महामारीले संसारका लगभग सबै देशका स्वास्थ्य प्रणालीलाई धान्न हम्मेहम्मे परिरहेको छ । सक्षम देशहरुले बिषम परिस्थिति विकसित हुँदै गर्दा निकै प्रभावकारी तरिकाले प्रतिकार्य प्रणालीहरु सुधार गरे । तर नेपालजस्ता आर्थिक, राजनीतिक तथा सामाजिकरुपले पछि परेका कम विकसित देशहरुले अपेक्षाअनुरुपको सुधार गर्न सकेका छैनन् ।

चित्र ३ः नेपालमा पहिलो तथा दोस्रो लहरमा कोभीड १९ को प्रवृति

हालसम्म नेपालले कोभीड १९ का दुइटा छालहरु भोगिसकेको छ । चित्र ३ मा देखाए अनुसार पछिल्लो लहरमा यहि २०७८ सालको बैसाख र जेठ महिनामा उच्चबिन्दुमा पुगेको कोरोनाभाईरसका बिरामीले नेपालका प्रायः सबै सार्वजनिक तथा नीजि अस्पतालहरु भरिएर व्यवस्थापनमा चरम कठिनाई ब्यहोर्नु परेको थियो । पहिलो लहर चलेका बेलामा जस्तो संकास्पदको कन्ट्याक्ट जाँच गर्ने, क्वारेन्टाईनमा राख्ने, आईशोलेशन गर्ने, भीडभाड नियन्त्रण गर्ने जस्ता संक्रमणको चेनब्रेक गर्ने जनस्वास्थका उपायहरुको सक्रियतापूर्वक लागू भएन । फलस्वरुप अत्यधिक विरामीको चाप बढ्यो । जनशक्ति, साधनस्रोत, अत्यावश्यक चिकित्सकीय उपकरणका अभावको कारण धेरैको ज्यान गयो ।   

स्वास्थ्य सेवा प्रणालीले धान्नको लागि महामारीको बक्ररेखालाई समतल बनाउने 

नेपालजस्तो देशको स्वास्थ्य सेवा प्रणाली कोभीड १९ जस्ता महामारी धान्न सक्ने गरी विकसित नभएको तथ्य उजागर भएको छ । महामारीकै बीचमा गर्न सकिने कतिपय तत्काल सुधारका प्रयासहरु पर्याप्त छैनन् । यसकारण सम्भावित नयाँ लहर तथा अन्य प्रकारका महामारीको व्यवस्थापन पनि निकै सकसपूर्ण हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । यस्तो अवस्थामा मौजुदा स्वास्थ्य सेवा प्रवाह गर्ने प्रणालीको क्षमता भित्र व्यवस्थापन गर्न सक्षम हुने गरी जनस्वास्थ्यका उपायहरुको अधिकतम कार्यान्वयन अतिआवश्यक हुन्छ ।

कुनै समुदायमा सामान्य समयमा जनसंख्याको केही अंश विभिन्न रोगले बिरामी पर्नसक्ने अनुमानका आधारमा  उपचारका लागि बनाईएका स्वास्थ्य संस्था तथा अस्पतालले महामारी तथा दैविप्रकोप जस्ता आपतकालीन अवस्थाको समेत आंकलन गर्नुपर्ने स्वभाविक अभ्यास भए पनि न्यून आय, साधन र स्रोत भएका ठाउँमा अपर्याप्त हुनेगरेको पाईन्छ । नेपालमा भएका प्रायः स्वास्थ्य संस्था र अस्पतालहरुमा जनशक्ति, सीप, साधन र उपकरणको अभाव छ । त्यसैले महामारीका बेला विद्यमान स्वास्थ्य सेवा प्रणालीको क्षमता भित्र बिरामी व्यवस्थापन गर्ने चुनौति सँधै रहन्छ । त्यसको लागि चित्र ४ मा देखाईको जस्तै महामारीको बक्ररेखालाई समतल बनाउने अवधारणालाई बुझेर प्रतिकार्य गर्नुपर्छ ।    

चित्र ४ः स्वास्थ्य सेवा प्रणाली र महामारीको बक्ररेखा बीच सम्बन्ध

महामारी समुदायमा फैलिन्छ । समुदायमा रोग फैलिन शुरु हुँदा यदि कुनैपनि प्रकारका नियन्त्रण प्रयासहरु गरिएन भने मानिसहरु धमाधम बिरामी पर्न थाल्छन् । एकाएक बिरामीको संख्या बढ्न गई स्वास्थ्य केन्द्र र अस्पतालहरु तुरुन्तै भरिन थाल्छन् । फलस्वरुप अस्पतालमा बिरामीले राम्रो स्याहार नपाउने, उपचारको अभाव हुने, स्वास्थ्यकर्मी आफै संक्रमित हुने, स्थिति अव्यवस्थित हुने, र मृत्युदर पनि अनावश्यक रुपले बढ्ने अवस्था सृजना हुनसक्छ । कोभीड १९ महामारीको दोस्रो लहर फैलिंदा नेपालका अधिकांश अस्पतालको अवस्था यहि भयो ।

स्वास्थ्य सेवा प्रणालीले धान्न सक्ने क्षमता भित्रै महामारीलाई नियन्त्रण गर्नको लागि जनस्वास्थ्यका उपायहरु अपरिहार्य हुन्छन् । सक्रिय सर्भिलेन्स प्रणाली स्थापना गरी संकास्पद बिरामीको पत्ता लगाएर तत्काल संक्रमणको चेन ब्रेक गर्न सके महामारीको आक्रामक बृद्धिलाई छेकबार गर्न सकिन्छ । थोरै संख्यामा अस्पताल पुगेका बिरामीले राम्रो स्याहार पाउन्छन् र मृत्युदर पनि घट्छ । यसलाई “फ्ल्याटनिंग द इपिडेमिक कर्भ” भनिन्छ ।

हालसम्म कोभीड १९ महामारीको निम्ति अचुक उपाय यसबिरुद्धको खोप हो भनेर मानिएको छ । यद्यपी, समयसँगै खोप प्रभावकारित कहिलेसम्म रहनेछ्? नयाँ विकसित हुन सक्ने भेरियण्टहरुको स्वभाव कस्तो हुनेछ? सम्पूर्ण जनसंख्यालाई खोप कहिलेसम्म पुग्नेछ? जस्ता कैयौ प्रश्नहरु अहिले अनुत्तरित नै छन् । नेपालजस्ता कम विकसित देशहरु यस्ता महामारीबाट लामो समयसम्म प्रभावित भई रहने सम्भावना छ । त्यसैले जनस्वास्थ्य दृष्टिकोणबाट समुदायकेन्द्रीत महामारी रोकथाम तथा नियन्त्रणका उपायहरु सक्रियतापूर्वक लागू गरिरहनुपर्छ । यसका लागि राज्यका सबै संयन्त्रहरुको समन्वय, प्राथमिकता र अर्थपूर्ण सहभागितामार्फत देशको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीलाई सुधार गर्नपर्छ । 

सामान्य अवस्थामा पनि जनस्वास्थ्य प्रणालीको उत्तिकै महत्व हुन्छ । नेपाली नागरिकको लागि नेपालको संविधान २०७२ ले सुनिश्चित गरेको स्वास्थ्यसम्बन्धी हकहरु जस्तैः प्रत्येक नागरिकलाई निशुल्क आधारभूत स्वास्थ्य सेवा तथा आकस्मिक स्वास्थ्य सेवा पाउने तथा प्रत्येक नागरिकलाई स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच पुराउनको लागि पनि सक्षम स्वास्थ्य प्रणाली आवश्यक पर्छ । महामारीको बेला त त्यो अपरिहार्य नै छ । 

(यो आलेख संचार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालय, सूचना तथा प्रशारण विभागले प्रकाशित गर्ने नेपाल जर्नल २३४ स्वास्थ्य विशेषांकमा प्रकाशित छ।  यो लिङ्कबाट डाउनलोड गर्न सकिन्छ http://doinepal.gov.np/counter/?file=20211025102802.pdf&path=/npl-magazine

खस सभ्यताको निर्माण, विस्तार र अवशानको इतिहास

gf]6M of] n]v ;"rgf tyf k|;f/0f ljefusf] b\j}dfl;s klqsf g]kfnsf] c+s aif{ %) c+s % k"0ff{+s @#@ r}t a}zfv @)&& &* k]h !#% df k|sflzt 5 . of] Anu To;}sf] c;Dkflbt :j?k xf] .

This article is also republished at https://www.himaldarpan.com/khas-civilization 

;Gbe{  

;Eotf eg]sf] pRr ;fdflhs, ;fF:s[lts tyf k|fljlws ljz]iftf;lxt ljsl;t ePsf] ldl>t dfgj ;dfh xf] . dfgjn] lkm/Gt] o'uaf6 ;uf]ndf a:g] cfjZostf dxz'; u/];Fu} ;+;f/sf ljleGg 7fpFdf z'?jftL ;Eotfx? ljsf; x'gyfn] . dfgjzf:qLo dfGotfcg';f/ ;fF:s[lts?kn] /fd|f 7flgPsf ;dfhnfO{ ‘;Eo ;dfh’ elgof] . ;F:s[lt / ;Eotf hf]l8Psf cjwf/0ff x'g\ t/ ;a} ;dfhdf /x]sf ;+:s[ltx? ;Eotf aGb}gg\ .[1]  ;fF:s[lts ?kn] pGgt / g}lts ?kdf c;n ;dfhdf ljsl;t ;+/rgf, ;+u7g / ultljlwx?nfO{ ;Eotf eg]/ lrlgof] . ;Eotf lgdf{0f x'gsf nflu zx/ jf a:tLdf ag]sf], hLljsfsf] nflu >dsf] afF8kmfF8 ePsf], zf;sLo ;+/rgfdf afFlwPsf], lnkL, Jofkf/, snf / :df/s, k|fljlws lj1tf cflb xfFl;n ePsf] x'g'k5{.[2] z'?jftL ;Eotfx? k|foh;f] gbL lsgf/df ljsl;t ePsf kfOG5g\ h:tf]M dfg;/f]j/af6 pb\ud ePsf gbL k|jfx If]q cf;kf; ljsl;t j}lbs u+uf ;Eotf / k|frLg l;Gw' ;Eotfh:tf k"jL{o ;Eotfx? . x/]s ;Eotfx? cfkm|gf] ;fd|fHo leq ljsl;t x'g] / sltko ;f] ;fdfHosf] cfo';Fu} ljno x'G5g\ . klZrdf ;Eotfx?sf] Ps cWoogcg';f/ cf};t ##^ aif{df ;Eotfsf] cGTo ePsf] kfO{G5[3] . k|lts'n hnjfo', jftfj/0fLo kl/jt{g  v8]/L tyf dxfdf/Lnufot ljkb, e"sDk, af9Lh:tf b}jLk|sf]k, cfly{s tyf /fhgLlts c;Gt'ng, cfGtl/s b\jGb / afXo cfs|d0f h:tf sf/0fn] ;Eotfx? gfz x'G5g\ . tyfkL rLg / OlhK6sf k|frLg s]xL ;Eotfx? eg] k'gM ljsl;t, kl/dflh{t / ?kfGt/0f ePsf klg 5g\ .[4]

s0ff{nL If]qsf] Oltxf; cWoogsf] cj:yf

g]kfnsf] ;Gbe{df xfd|f] /fli6|otfnfO{ Ps;'qdf afFw]/ df}lns klxrfg lbg] cfwf/ lgdf{0f u/]sf] s0ff{nL If]qdf ljsl;t v; ;Eotfsf] af/]df clt sd rf;f] / rrf{ ePsf] 5 . ;lbof}+b]lv tTsfnLg zf;s / zf;sLo ;+oGqsf] cb'/blz{tf tyf ;+s[0ftfn] ;[lhPsf] e"/fhgLlts c;Gt'ng / lje]bsf sf/0f g]kfndf k|hftGq gcfpGh]n s0ff{nL If]qsf] Oltxf;af/] ljZjhut cgle1 lyof] . h'DnfIf]qdf uf]vf{nL] ljhokl5 sf7df08f}n] zf;g ug{ a8fxflsdx? v6fO{ /x|of] t/ Oltxf; / ;Dkbf ;+/If0f ug{ rf;f] lbPg . s]xL ljb]zL n]vs, afa'/fd cfrfo{, go/fh kGtx?n] klZrd g]kfnsf] Oltxf; af/] yf]/} pNn]v ug]{ k|of; u/]sf ePklg o; If]qsf] af:tljs cGj]if0f of]uL g/xl/gfysf] ;Tk|of;af6 la=;+= @)!@ ;fndf k|f/De eof] . of]uLn] s'gfsGb/fdf k'uL ;+sng u/]sf b:tfj]hx? k|sfzg u/]kl5 dfq ;dsfnLg g]kfnL ljb\jfgx?nfO{ v; ;fd|fHosf] cl:tTj af]w eof] . Tolx ;dodf la=;+= @)!# ;fnlt/} O6fnLsf Oltxf;sf/ k|f]km];/ lh;]km 6"rLn] 8f]Nkf, ltla|sf]6 h'Dnf, b'Nn' ;'v]{tsf] cGj]if0f ofqf u/]/ cfkm\gf] cjnf]sgsf] j0f{g k|lnldg/L l/kf]6{ cg 6" ;fOlG6lkms PS;lkl8;g Og g]kfn ;g\ !(%^ /f]daf6 5fk] . o;n] ljZjsf] k|fl1s au{nfO{ s0ff{nL If]qsf] Oltxf;af/] rf;f] a9\fof] .

lj=;+= @)!) sf] bzssf] dWolt/ g]kfndf ljsl;t k|fl1s cle?rLn] g]kfn ;flxTo snf k|lti7fg tyf lqe'jg ljZjljBfno h:tf ;+:yfx? :yfkgf eO{ afXo k|fl1s ;+:yfx?;Fu ;dGjodf cWoog cg';Gwfgsf] k/Dk/f lelqof] . tyfkL s0ff{nL If]qsf] yk cWoog cg';Gwfgsf ultljlwx? eg] la= ;+= @)@) sf] dWolt/af6 z'? x'g yfNof] . To;otf sof}+ g]kfnL tyf ljb]zL ljb\jfgx?n] s0ff{nLIf]qsf] Oltxf;af/] cWoog tyf k|sfzg u/]sf 5g\ . cWo]tfx? h:t} r'8fd0fL aGw', hgs/fh zdf{, wgah| ah|rfo{, k|ofu/fh zdf{, k"0f{k|sfz g]kfn “ofqL”, afns[i0f kf]v/]n, laxf/Ls[i0f >]i7, a]/L l; la;k, df]xgaxfb'/ dNn, df]xgk|;fb vgfn, /fhf/fd ;'j]bL,  /fdljs|d l;+hfklt, :yL/h+uaxfb'/ l;+x, ;Todf]xg hf]zL, ;'o{ljs|d 1jfnL, ;'o{d0fL clwsf/L cflb / :yfgLo cWo]tf eLdk|;fb >]i7, /Tgfs/ b]jsf]6fx?n] ljljw cfofdaf6 u/]sf v;;fdfHosfnLg Oltxf;, k'/ftTj, efiff, wd{, snf, ;flxTo, nf]s;+:s[lt / ;fdflhs Joj:yfsf] cWoog lgisif{n] h'Dnfsf] l;+hfdf s]]Gb| /x]sf] zlStzfnL v; ;fd|fHosf] k|efj If]qdf “v; ;Eotf” ljsl;t ePsf] k|df0f kfO{G5 .

v; ;Eotfsf] lgdf{0f

v; ;d|fHosf] z'ef/De gfu/fhsf] zf;gsfnaf6 z'? ePsf] dflgG5 . Oltxf;sf/sf] dt cg';f/ ltAatdf lblIft gfu/fhn] z'?sf] s]xL calw tfSnfsf]6af6 /fhsfh rnfP / To;kl5 afx|f+} ztfAbLsf] dWo+ cyf{t !!%) cf;kf;b]lv l;+hf pkTosfnfO{ /fhwfgL agfP/ zf;g z'? u/] . pgL kl5sf k/fs|dL /fhfx? qmfrNn, czf]srNn, lhtf/LdNn, l/k'dNn, cflbTodNn, k'0odNn / k[YjLdNnn] v; ;fdfHonfO{ s'zntfk"j{s lj:tf/ u/]. kGw|f}+ ztfAbLsf] k"jf{4 cyf{t lj=;+= !$%) tfsf ;d|f6 ceodNnsf] kfnf;Dd v; ;fd|fHo sfod /Xof] .^[5] oxfFsf] gbLk|jfx If]qsf k|fs[lts >f]t ;DkGg ;fgf7"nf pkTosfx? ;d]6]/ lgdf{0f ePsf] /fHodf zf;sLo ;+/If0f / k|f]T;fxg kfP/ cg]s ljlzi7tfx? km:6fP . efiff, e]ife'iff, wfld{s cf:yf, snf, ;+:s[lt, ;Lk, zf;sLo k4ltdf df}lns ljz]iftfsf] ljsf; eof]] . k[YjLdNnsf] zf;gsfn;Dd v; ;Eotf pTsif{df k'u]sf] dflgG5 . 

kfFrf} ztfAbLaf6 v;x? klZrd kxf8df k|j]z u/]sf] cg'dfg 5 . gfu/fhsf] zf;g cGtu{t cfpg' cl3 s0ff{nL If]qdf kfn a+zsf] zf;g k|efj lyof] . Tolta]nf;Dd v;cfo{ hflt dfem ljsl;t eO{/x]sf] ;fF:s[lts df}lnstfn] ;+ul7t / kl/:s[t x'g kfO{/x]sf] lyPg . afx|f}+ ztfAbLdf cfP/ v; ;fd|fHosf] zf;gsfndf o;n] ljsf; / lj:tf/ x'g] cj;/ kfof] .

v; ;Eotfsf ljz]iftfx?

s]xL k|d'v ;Eotfsf] cWoog cg';f/ of}6f kl/is[t ;Eotf lgdf{0fsf nflu “a[xt hg;f+lVos s]Gb|, k'/ftflTjs :df/s / ljlzi7 snf z}nL, ;+rf/sf /0fgLltx?, k|zf;lgs k|0ffnL, >dsf] afF8kmfF8, ;fdflhs / cfly{s au{ lgdf{0f / wfld{s tyf ;fF:s[lts ljlzi7tf” h:tf k|d'v ljz]iftfx? x'G5g\ .[6]  v; ;fdfHodf klg o:tf ljz]iftf ;lxtsf] ‘;Eo ;dfh’ lgdf{0fsf] nflu c;n cEof; tyf gjLg z'?jftsf k|z:t cfwf/x? ePsf] pbfx/0f kfO{G5g\ . ltgLx?nfO{ 5f]6s/Ldf tn JofVof ul/Psf] 5 .  

!_ s]lGb|s[t ;Qf / ljs]lGb|t zf;g Joj:yfM ;fd|fHonfO{ cIf'0f /fVg l;+hfaf6 ;+rflnt s]Gb|Lo zf;gsf dftxtdf zlSt ;Gt'ngsf nflu ;fdGtdfkm{t ;;fgf k|zf;lgs O[sfO{af6 ljs]lGb|t ;Qfsf] cEof; ul/Psf] lyof] . u08sLdf u'?u+, du/ftdf du/, vf/L -ltAat_ df nfdf, s]bf/v08 -s'dfpF u9jfn_df /fptn] ;fdGt eP/ zf;g uy]{ . :ki6 lhDd]jf/L ;lxtsf] k|zf;lgs 9fFrfsf] ljsf; ePsf] lyof] . /fhf, /fhs'df/, d08n]Zj/, cfdfTo, ;]gfktL, /fhu'? hf]O{;L, ;fdGt h:tf pRrkb:yx? lyP eg] ljleGg :yfgdf e08f/L, c8}, clwsf/L, sfsL{, n]vs, e6\6, a'9yfkf, yfkf, v8\sf, /fgf, a'9fyf]sL, dxtf/f, /f]sfofh:tf kbflwsf/L dfkm{t k|zf;g rNYof] . log} ;/sf/L bhf{x?af6 sltko v;cfo{ hfltsf] y/sf] pTklt ePsf] 5 . 

@_ ;}GozlSt lgdf{0f / kl/rfng k4ltsf] ljsf;M zflGtsfndf k|zf;g Joj:yf ;d]t x]g]{ u/L dxfd08n]Zj/ cGtu{t ;]gfkltx?sf] Joj:yf lyof] . efnf v8\u / kf; rnfpg] sf]zn ePsf k}snf of}4fx? lyP . o'4 k|of]hgsf nflu 3f]8fsf] pkof]u x'GYof] . 3f]8fx? k|foM ltAataf6 NofO{Gy] eg] s]xL gZnx? ckmuflg:tfgaf6 ;d]t NofPsf] Oltxf; 5. :yfgLo h'DnL 3f]8fx? klg c;n hftsf lyP. oftfoft / o'4;fwg sd ePsf] o'udf l;kfn' cZjf/f]xL ;]gf ePsf]n] v;;fd|fHonfO{ lxdfnjf/kf/ km}lng ;xh ePsf] cg'dfg 5 .

#_ Gofo Joj:yf / Goflos k/Dk/fM /fhf ;jf]{Rr Gofoflwsf/L x'Gy] eg] ljleGg b/f / If]qdf tf]lsPsf clwsf/Ln] Gofo ;Dkfbg x]g]{ Joj:yf lyof] . Tolta]nfsf bfgkqx?df 808s'08, k]6fnL, d'8fnL, hLp, rf]/L, hf/Ldf ;hfosf] pNn]v kfO{G5. v; /fhfx? af}4 bz{gaf6 lblIft ePsfn] ;lxi0f'tf / ;xgzLntf l;4fGt cg'z/0f uy]{ . s|frNnb]jnfO{ “Gofo ug{df wd{/fh;dfg” eg]/ s'dfpFsf] clen]vdf n]lvPsf] 5.

$_ ;fdflhs Joj:yfM v; ;fd|fHo :yfkgfk"j{ klZrdL efuaf6 km}ln+b} k;]sf hflt / ot} a;f]af; ug]{ v;hfltx? dfem cGt/3'ngn] ljsl;t ;fdflhs ;+u7gx? g} ;fdflhs j0f{ Joj:yfsf cfwf/ ag] . ljleGg lnvtx?df a|Xd0f, If]qL, z'b|sf] hfltsf] pNn]v ePsf] kfO{G5 . hflt cg';f/sf] >dsf] afF8kmf8 ul/Psf] lyof] . /fhb/af/;Fu kx'Fr x'g] hfltx? /fHo ;+oGqsf kbflwsf/L ag] . ;d|f6 / ;fdGtaf6 k|fKt bfg, ljtf{sf] hdLgdf gofFa:tLx? lj:tf/ eP . o;/L a;]sf] ufpF / cGo 7fpFsf gfpFaf6 sltko v;cfo{ y/x?sf] pTklt ePsf] dflgG5 . o:tf ufpFx?x? h'Dnf, d'u', b}n]v, sflnsf]6, c5fd, afh'/f, 8f]6L, aemf+u, ?s'ddf 5g\ .   

%_ df}lns efiffsf] ljsf; / lj:tf/M v; ;fd|fHosfndf :yfgLo af]lnrfnLsf] v;h'DnL efiff ;/sf/L n]vfk9L  / ;Dks{ efiff aGof] . /fhsLo cfb]z, bfgkq / sLlt{:tDedf lnkLa4 eP/ ;+/lIft eof] . czf]srNn -la;+= !#!@ b]lv !##%_kfnfsf] b'Nn'sf] zLnfn]v tyf x'Dnfsf] /]ln+u u'Dafdf /x]sf] tfd|kqnfO{ g]kfnLefiffdf n]lvPsf k|flrgtd clen]v dWo] dflgG5g\ .[7]  To;otf v;efiffdf n]lvPsf jL/:tDe, lznfkq, tfd|kq, sgskq, lqz'nn]vgn] o; If]qdf k"0f{ ljsl;t n]Vo k/Dk/f /x]sf] k|df0f ldN5 . z'?jftL s]xL clen]vdf ltAatL /~hgf lnkLsf] k|of]u klg kfO{G5 . ;+/If0f k/Dk/f gx'Fbf k':tssf?kdf v; ;fd|fHosf] ;flxTo / u}/cfVofgx? eg] e]l6b}g . ljleGg hfthfltsf dflg;x?aLr sf/f]af/ tyf af]nrfn ;Dks{sf] nflu v;efiff plta]n} u08sL nufot g]kfnsf] k"jL{ If]qdf lj:tf/ eO;s]sf] lyof] .

^_ ;fdflhs cf:yf / wfld{s cj:yfM s}nfz kj{t / dfg;/f]j/sf] dxTjn] ubf{ k|frLgsfn b]lvg} v; clw/fHodf lxGb' / af}4 cg'ofoLx?sf] a;f]af; lyof] . b'a} k/Dk/fsf] cGt/ls|ofaf6 ldl>t ;lxi0f' ;fdflhs cf:yfx? ljsl;t x'g uof] . k|lz4 af}4 cg'ofoL bLk+s/ >L1fg -cltzf_n] af]wuof, ;f/gfy, s'zLgu/af6 ;'v]{t, l;+hf, vf]h/gfy x'Fb} Nxf;f;Dd u/]sf] wd{ofqfn] of] af6f]nfO{ tLy{ofqfdfu{sf] ?kdf k|Voft u/fPsf] . To:t} z+s/frfo{sf] wfld{s cleofgn] s]bf/v08df NofPsf] lxGb'dtsf] k'g?Tyfgsf] k|efj If]q lj:tf/ eO{/x]sf] lyof] . v; ;d|f6x? af}4 bz{gaf6 lblIft lyP. klZrdL ltAatdf pTsif{df /x]sf] u'u] ;Eotf;Fu ;fIffTsf/ lyP . To;}n] o;If]qsf af}4 d'lt{, k|ltdf / snfx? k|z:t kfO{G5g\ . ab|Lgfy, d'lStgfy, vf]h/gfy, 5fofgfy cflb To;a]nfsf k|d'v tLy:yn lyP .

&_ s[lif, kz'kfng, pBf]uwGbf, Joj;foh:tf cfly{s ultljlwM v;e"dLsf] d"nynf] s0ff{nL, e]/L, ;]tL / dxfsfnL / ;;fgf ;xfos gbLx?n] agfPsf] lxdfnLkxf8L e"efu xf] . log} gbLlsgf/sf ;;fgf kmfF6 / pkTosfdf v]ltkftL ul/GYof] eg] pRr e]sdf kz'kfng ul/GYof]. e":jfldTjnfO{ ;fdflhs k|lti7fsf] dfkb08 dflgGYof] . To;}n] ljtf{ / hflu/df hdLg bfg kfpg' zlSt / ;fdYo{sf] k|tLs lyof]. ;]/fv]t / u'7Lv]tdf /fhb/af/ / d7dlGb/sf] v]tL x'GYof] . rf}+/L, e]8f, 3f]8f, afhkfng cfocfh{gsf Joj;flos >f]t lyP . pmg pTkfbgsf] s]Gb| lyof] . 3/]n' tfgdf /f8LkfvL, sDan, lnpm, km]?jf agfOGy] eg] ?jf -skf;_sf] wfuf]af6 7]6'jf sk8f a'lgGYof] . :yfgLo vfgLsf] tfdf / kmnfdsf] k|of]u u/L efF8fs'F8f, z:q, cf}hf/ / pks/0fx? agfO{GYof] . lxdfn jf/kf/ Jofkf/sf] nflu d':tf+usf] nf]dfGyf+u, dWosf] tfSnfvf/ / klZrd l6s/ e+Hofux? ;+rfngdf lyP . a:t' ljlgdosf nflu gfktf}nsf] O{sfO{ d'7L, dfgf, kfyLsf] k|rng lyof] . 

v; ;Eotfsf] lj:tf/

dfly plNnlvt ljz]iftfsf cfwf/df v; Ps k"0f{ ljsl;t ;Eotf xf] eGg ;lsG5 . s'g}klg ;Eotf lj:tf/ x'gsf] nflu o'4 jf b\JGb, Jofkf/ / cGj]if0fh:tf tTjx?n] e'ldsf v]N5. v; ;Eotfn] klg o:t} cj;/ kfP/ lj:tfl/t ePsf] lyof] . lt tTjx?nfO{ lgDg pbfx/0fx?df j0f{g ug{ ;lsG5 .

klxnf], v; ;fd|fHosf] /fHo lj:tf/sf s|ddf v; ;Eotf klg km}lnof]. czf]srNnsf] kfnf;Dd klZrddf u9jfn, sl:d/, nb\bfv blIf0fdf af]wuof;Dd km}lnPsf] lyof]. la;+= !@%) kl5 pQ/ef/t d';ndfg cfs|d0fn] NofPsf] pynk'ynn] af]wuof nufot s]xL If]q nfdf] ;do;Dd l6s]gg\. To;}n] oxfF v; ;Eotfsf] k|efj bLuf] ePg. t/ afx|f} / t]x|f} ztfAbLdf k"j{tkm{ u08sL If]qdf ePsf] lj:tf/n] ks8 alg/Xof] . rf}wf}+ ztfAbLdf sf7df08f}nfO{ ;d]t cfkm\gf] k|efjdf Nofpg ;kmn eof] . lj;+= !#$$ b]lv !#(! ;Dd lhtf/LdNn, l/k'dNn, cflbTodNn / k[YjLdNnn] sf7df08f} pkTosfsf ;a} /fHo lht]/ ;f] jfkt v; ;fd|HonfO{ lgoldt s/ ltg{]. v; /fhfn] pkTosdf :jo+e"gfy, af}4gfy, dlR5Gb|gfy, kz'kltgfysf] k"hf uy]{ .[8] v; /fHo lj:tf/ ;Fu} afx|f} / t]x|f} ztfAbLdf u08sL If]qlt/ v; efiff / ;+:s[lt klg km}lng uof] eg] rf}wf}+ ztfAbLdf pkTosf / cf;kf;sf] o'4 / ljho;+u} a;f]af; klg lj:tf/ eof] .

bf];|f], afx|f}+b]lv kGw|f}+ ztfAbL;Dd o; If]qdf l;Ns/f]8 ljsl;t ePsf] lyof] . v;/fHosf] pTsif{ calwdf ag]sf af6fx? rf}8f ‘/fhdfu{‘ cfsf/sf lyP . dfu{e/L ofq'sf lglDt a:g] / kfgL vfg] ;'ljwf ‘gfpnL’ agfO{Psf lyP [9]. v; ;fd|fHo calwe/ s0ff{nLv08sf] l;Ns/f]8 ef/t / ltAat aLr af}4dfu{sf] ?kdf rn]sf] lyof] .[10]f oL dfu{sf cjz]ifx? cfh ko{Gt e]l6G5g\ . af6f]df e]l6g] k'/ftlTjs ;Dkbfx?, af}4 d'lt{, dlGb/, lznfn]v, :df/sn] of] af6f] lgoldt k|of]u e}/x]sf] a'lemG5 . /fhdfu{ / jf6f] agfP/ lxdfn jf/kf/sf] Jofkf/ km:6fPsf] lyof] .[11] /fhsfh ;'ljwfsf] nflu sof}+ cfGtl/s af6f]x? agfP/ l;Ns /f]8;Fu hf]l8Psf lyP . zf;g ;Grfngsf nflu ;;fgf s]Gb|x? ag]sf lyP .[12] cfGtl/s Jofkf/ / cfjfudgsf nflu e/kbf{ af6f3f6f / a;f]af;sf Joj:yf ul/Psf lyP . af6f]df 9'+u];fFw', wd{zfnf, d'u|fFxf -wf/f_ agfP/ Jojl:yt ul/Psf] lyof] . g]kfnsf kxf8, dw]; / ef/tLo zx/df 3f]8f, afh, s:t'/L, pmgLsf sk8f lnP/ Jofkf/Lx? hfGy] .    

t];|f], v; ;fd|fHodf a|fXd0f, kl08t, leIf', ;fw';Gt, dxfTdfx?sf] dxTj lyof] . pgLx?nfO{ cfdGq0f / ;Ddfg x'g] kl/kf6Lsf] ljsf; ePsf] lyof] . To:t} 1fg ;Lko'St bIf sflnu9 NofP/ ljleGg /fhgLlts cfWoflTds ;+/rgfx?sf] lgdf{0f ul/Psf lyP . kYy/n] ag]sf] o:tf k'/ftflTjs dxTjsf b]jn, :t'k, dlGb/, :tDe, s'jf cflb s0ff{nL k|b]zsf e"efu / a:tLx?d clxn];Dd oqtq e]l6G5g\ . wft' / sf7af6 ag]sf snfs[ltx? eg] x/fP jf nf]k e};s] . s0ff{nL k|b]z ljleGg v;cfo{ hfltx?sf] pb\ud:yn x'g'sf ;fy} pgLx?n] dfGg], ljZjf;ug]{ ;f+:s[lts k/Dk/f di6f] ;+:s[ltsf] s]Gb| klg xf] . di6f] pkf;gfsf] k/Dk/f a}lbs ;Eotfk"jsf] wd{ xf] . of] xfn;Dd lnlvt k/Dk/f ge]l6Psf] t/ ge"lnPsf] clt k|flrg ;+:s[lt xf] .[13] di6f] ;+:s[lt] v;cfo{ k/Dk/fsf] cleGg ag]sf] lyof] h'g cFem};Dd sfod 5 .

v; ;Eotfsf] cj;fg

zf;g Joj:yf sdhf]/ x'Fb} hfFbf cfGtl/s snx a9\5 eg] b'idgsf] clts|d0f klg ylkG5 . o'4sfnLg clts|d0fsf] lgzfgf /fHosf P]ltxfl;s / ;+:s[lt w/f]x/x? k5{g\. v;/fHosf] clGtdlt/ ceodNnkl5 la;+= !$%) dn}aDd /fhf eP . Tof] a]nf;Dd ljzfn v;;fd|fHo v'lDrg yfln;s]sf] lyof] . pgn] cfkm\gf] /fHonfO{ rf/ efudf afF8]/ cfkm\gf 5f]/f5f]/LnfO{ /]vb]vsf] lhDdf lbP . pgn] 5f]/LnfO{ sfn}+ufpF If]q -xfnsf] d'u_, h]7f 5f]/fnfO{ ;NofgIf]q, dflxnf 5f]/fnfO{ h'DnfIf]q -hf] kl5 hfh/sf]6 uP/ a;]_, ;flxnf 5f]/fnfO{ wf}nsf]6 -xfnsf] ;'v]{t_ / sfG5f 5f]/f b}n]v efu nufP . ToxL sbd v; ;fd|fHosf] cGTo / sfnfGt/df afO{;L nufot s]of} ;;fgf /fHosf] ljhf/f]k0f x'G5 .

;Nofg 6's|]/ dfNg]6f, kmnfaf+u ;lxt tLg 6's|f aGof] . hfh/sf]6 6's|/]/ hxf/L, ?s'd, afFkmL, d'l;sf]6 / uf]tfd /fHo ag] . ?s'daf6 km]/L 5'6\6} bfdf{/fHo klg aGof] . o;/L ag]sf cg]s ;;fgf 6's|]/fHox? cfk;df em}emu8f eO{/xg], Pscsf{df ljZjf;sf] sdL x'g],  ;fgf /fHo / sdhf]/ ;fdy{sf] sf/0f zf;g;Qf s]jn kl/jf/ / cf;]kf;] leq l;ldt x'guof] . of] s|d uf]vf{nLx? /fHodf ufleg] a]nf;Dd sfod /x\of] .

o;/L 6's|]/ sdhf]/ ag]sf afO{;L /fHodf v;;fd|fHosf w/f]x/sf] ;+/If0f / ;Daw{g ug]{ rf;f] / ;fdYo{ lyPg . v;dNnsfnLg ;dokl5 klg sltko P]ltxfl;s, wfld{s, ;fF:s[lts dxTjsf ;+/rgfx? ag] t/ ltgLx?df g snfsfl/tf 5 g t cfsif{s g} 5g\ .[14]

h'Dnf / cf;kf; uf]vf{/fHodf uflePsf] !^) aif{;DDf klg s0ff{nLdf Oltxf; tyf ;fF:s[lts dxTjsf sfd ePsf] k|df0f ldNb}g . a? oxL calwdf ePsf ;+/rgfx? n'l6P, elTsP, x/fP / nf]k eP . h'Dnfdf uf]Vff{nL kmf}hn] af/Daf/ wf8f] xfNg] -n'6\g]_ u/]sf] hg>'lt 5g\. n'6af6 aRg plta]nf vfN8f]df n'sfO{Psf ax'd'No uf8wg cr]n e]l6G5g\.

v;;fd|fHosf] ljno ;Fu} s0ff{nL If]q s|dzM aflx/L ;Dks{af6 cnlUug yfNof] . la;+= !%^@ df s0ff{nLd} s]Gb|ljGb' ePsf] *=* /]S6/sf] e'O{+rfnf]n] ;a} ;+/rgfx? Wj:t ePsf] cg'dfg ug{ ;lsG5 . ltAatsf] ;Dks{ 6'6];Fu} :yflkt  cfly{s / ;fdflhs k|0ffnLx? ca?4 eP . hgtfsf] ;du| /fhgLlts, ;fdflhs / cfly{s x}l;ot sdhf]/ x'Fb} uP/ ljkGgtflt/ df]l8of] . To;otfsf ;a} zf;g Joj:yfdf of] If]q emg cnlUu+b} emg\emg\ b'u{d / hh{/ aGof] . o;/L lylRrPsf oxfFsf afl;Gbfx? k|hftGq cfO{;s]l5 klg aflx/Lof dfG5] / lab]zLx? dfly ljZjf; ub}g lyP . To;}n] w]/}h;f] s0ff{nL afl;Gbfsf] l;+uf] g]kfnsf] /fHo / /fli6otfsf] cjwf/0ff;+u ckgTjaf]w gx'g' s'g} cgf}7f] xf]O{g[15].

lgisif{

tLg;o aif{ xf/fxf/L rn]sf] v; ;fd|fHodf k"0f{ ljsl;t of}6f ;Eotfsf sof}+ ljz]iftfx? s]xL kl/dfh{g / kl/is[t x'Fb} at{dfg g]kfnL /fli6|otfsf] cleGg c+u ag]sf x'g\ . clxn]sf] g]kfnL efiff, v; hflt y/, e]ife'iff, / ;+:s[ltsf cg]s cfofdx? ?kfGt/0f x'Fb} hLljt /x]sf] dfGg ;lsG5 . tyfkL s0ff{nL If]qdf ljBdfg v; ;EotfsfnLg cg]sf}+ k'/ftflTjs tyf P]ltxfl;s w/f]x/x? pTvgg\ / cWoogsf] cefjdf nf]k eO{/x]sf 5g\ . ;d[4 ;dfhdf ;/sf/L tyf k|fl1s ;+:yfx?n] o:tf cjz]ifx?nfO{ dxTj lbP/ ;+/If0f / ;Daw{g u5{g\ . g]kfndf klg cfw'lgs lj1fg / k|ljlwsf] pkof]u u/L gofF k4ltaf6 v; ;Eotfsf] cg';Gwfg ug{;s] g]kfnL Oltxf; n]vgdf gofF cfofd yKg ;lsG5 .

   

 

 

 n]vs kl/roM

dfwa rf}nfufFO{ s0ff{nLsf] Oltxf;, ;+:s[lt, ;dfh lj1fg, ljsf; / hg:jf:Yosf d'2fx?df cWoog / ljZn]if0f u/L /fli6|o ldl8ofdf n]V5g\\ . pgn] yfO{Nof08sf] r'nfnf]++usf]g{ ljZjljBfnoaf6 hg:jf:Yo laifo tyf g]kfnsf] lqe'jg ljZjljBfnoaf6 u|fdL0f ljsf; laifodf :gftsf]Q/ pkfwL xfl;n u/]sf 5g\ . pgL s0ff{nL k|b]z, h'Dnf lhNnf, tftf]kfgL ufpFkflnsf, nfd|f ufpFsf afl;Gbf x'g\ . pgnfO{ Anu k]h  www.madhavjee.blogspot.com   k9\g tyf www.twitter.com/madhavjee kmnf] ug{ ;lsG5 .

 

---

[1] Sharma, Amit Kumar. “Elements of Indian Civilisation: A Sociological Perspective.” Indian Anthropologist, vol. 33, no. 1, 2003.

[2] Nicolash Hagger, The Rise and Fall of Civilizations: Why Civilizations Rise and Fall and What Happens When They End, 2008

[3] https://www.bbc.com/future/article/20190218-are-we-on-the-road-to-civilisation-collapse (Luke Kemp)

 

[5] k|f=8f=;"o{d0fL clwsf/L, vz ;fd|fHosf] Oltxf;, @)^!

[6] https://www.nationalgeographic.org/article/key-components-civilization/

[7]8f= ljb'/ rfln; k|flrg clen]lvo g]kfnL efiffsf ljz]iftfx?, k|flrg g]kfn, c+s !&(

[8] k|f=8f=;"o{d0fL clwsf/L, vz ;fd|fHosf] Oltxf;, @)^!

[9] Surya Mani Adhikari, “The Khas Kingdom – a trans-himalayan empire of middle age, 1988

[10] Susanne von der Heide “Linking routes from the silk road through Nepal – the ancient passage through mustang and its importance as a Buddhist cultural landscape” Archi-Cultural Translations through the Silk Road . 2nd International Conference, Mukogawa Women’s Univ., Nishinomiya, Japan, July 14-16, 2012. Proceedings

[11] Michel Hutt, Nepal- A guide to art and architecture of the Kathmandu Valley

[12] df]xgaxfb'/ dNn, s0ff{nL k|b]zsf kfn,

[13] t]haxfb'/ sfsL{, di6f] ;+:s[lt P]ltxfl;s Pjd\ ;f:s[lts cWoog, @)&%

[14] Prayagraj Sharma, Preliminary study of the Art and Architecture of the Karnali Bassin, West Nepal, 1972

[15] Barry C Bishop, Karnali Under Stress: Livelihood Strategies and Seasonal Rhythms in a Changing Nepal Himalaya, 1990

दे..उडा!

These are the collection of Deuda songs that I occasionally write for my "De_Uda!" posts in twitter @madhavjee. I keep on updating this list as I make new posts. 

सवाल: 

काँ थी राखुँ थाल बटुकाे, काँ थी राखुँ लाेटा । 

आफूले दाल भातु खायाै, अक्का कन राेटा ।।

जवाफ: 

ताँईथी राख थाल बटुकाे, ताईं राखिल लाेटा । 

आज्कल भात खान्या भन्दा, राेटा खान्या माेटा ।।

सवाल:  

गाडघट्ट उरेल्लाे छट्ट, पिनि ल्याईआ धुलाे । 

नेता जत्ति बेमान भन्दा, सेखी मात्तै ठूलाे ।। 

जवाफ: 

जैले देखुँ ओभानै छ, गाजिमेल्या कुलाे । 

सप्पै काम गडबडी गर्न्या, काे मानला ठूलाे ।।

जनताकाे सवाल: 

भन्याले झगडा हुन्या, नभनि नहुन्या । 

मिलिजुली टाली हाल, तिम्रा घर चुन्या ।। 

नेताकाे उत्तर: 

सिलंङ्गी चाैताराेबाट, डाकाे लाउनाे मान्या। 

पाेईल मु सबैका जान्या, घर गरी नखान्या ।।

जन्ताकाे सवाल: 

आधा खायाै आधा राख्याै, दाडिमकाे बाेक्राे । 

घरका बुडेउली मान्ठ, कुडा किन खाेक्राे? 

नेताकाे जवाफ: 

हुड्डाे मेराे भरिन्या नाईं, तिरतिर्या पानीले । 

सबैकाे रहडी भयाँ, यै आनि बानिले ।।

जनताकाे सवाल: 

लेकका तिर्खुला सक्याै, ओैल सक्याै गीठा । 

चिनी खाई बाेल्दा छाै क्यार, कुडा कति मीठा ।। 

ओलीकाे जवाफ: 

बगाल छुटेकाे बाख्राे, बाघ देख्या तर्सिगाे । 

एकदुई टुक्का बाेलिदियाँ, ताली त बर्सिगाे ।।

जनताकाे प्रश्न: 

शहरमै सिङ् खाेज्दै छाै कि, गाउँतिर धाउन्या हाै? 

क्या छ त नीति र चाल, क्या गर्न आउन्या हाै? 

नेताकाे जवाफ: 

ट्याक्कटुक्क टुक्का हान्याे, साेझा जन्ता भुट्याे । 

दामदारुले चुनाव जित्याे, उई ढुकुटी लुट्याे ।।

जनताकाे सवाल: 

भाईभाईकाे झगडा पड्याे, बुईनीले बन गरी । 

जन्ता कहिले सु:ख बस्न्या, एकुराे मन गरी?? 

नेताकाे जवाफ: 

गाेठालाे गाई चराई आला, बसिजाउ गाेठ मै । 

आश देखाउन्या सिंगापुरकाे, छुपिदाउ भाेट मै ।।

जन्ता: 

क्या मिलायाै हलिबल्ल, क्या छ चाँजाेपाँजाे? 

सबैका खेत राेपीसक्या, हाम्राे किन बाँझाे? 

ओल्बा: 

बन मेरै कस्तुराे मेरै, मै बनकाे राजा ।। 

चुट्किला उम्रिन्या खेत, धान राेपुँ कि गाँजा?

जन्ता: 

गाेठ आगाे किन बल्याे, घरिना छुई छन् कि । 

कटु बाेल्ने कालाे जिब्राे, एकहैन दुई छन् कि? 

नेता: 

राम रूँदै रामका भाई रूँदै, सीता रुँदै बन । 

दाउ मेराे रावणका जसाे, दश तिरै छ मन ।

जन्ता: 

राती उँधै दिउँस उँधै, कहाँ जान्छस् पानी..अ! 

जति बाेल्याे उति फुर्क्याे, झुठका खानी..अ!! 

नेता: 

डाली निउँताई खानु छैन, सुन्तला दानी..अ । 

ज्यानै जाला छुट्न्या छैन, लागेका बानी..अ ।।

जन्ता: 

आग लाग्याे चुलीका लेख, दाउरा बल्या धुनी । 

के सिकाैंला बाज तिम्रा, गाली ठट्टा सुनि ?!

नेता: 

हाल् बउजू ताेरीका तेल, फुका नन्द केश । 

गफ रूचाउन्या नेफाेलीलाई, देश अन्सार भेष ।।

जन्ता: 

अरु फुल्याे जैलेकैले, आरु फुल्याे चैत । 

काेकाे धामी पतुर्दाछन्, काे ठाैरकाे पैठ?? 

नेता: 

कम्मरकाे गागरी खस्याे, पानी रण्डमण्ड। 

बाटामै पतुर्न लाग्या, ओली र प्रचण्ड ।।

जन्ता: 

काँ हाेला सुक्याकाे भिट्टाे, काँ हाेला हरियाे । 

आँखाचिम्लि किन बाेल्छाै, थुकछिटा भरियाे ।। 

नेता: 

सिपालु त सिपालु छुँ, जान्ने त जान्ने छुँ । 

यस्तै छ सिक्याकाे मैले, मै सर्वे ठान्ने हुँ ।।

मन १: 

सातै सल्ला ढल्लपल्ल, टुपा बयालुअ। 

काे दरा छै क्या फल खान्छै, रंगी मायालुअ।।

मन २: 

मनाैंदाे हुरहुरी बल्याे, पिरतिकाे राँकाे। द

ई भया बास्मति चामल, मै हालुँला फाँकाे।। 

मन ३: 

पास आईजा कस्तुरीअ, मगमग बसाउने। 

बैरी हुँदाे मायाजाल, कलेजी रसाउने ।

(DEMOCRACY DAY SPECIAL)
जन्ता: 

एक कुडाे मनाैंदाे आयाे, साेधुँ साेधुँ भा´छ । 

प्रजातन्त्र आयाे भन्दा, हाम्माे लागि काँछ? 

नेता: 

कतिदिन झुठ्कुडा बाेलुँ, साँचै बाेल्याँ आज। 

भेडा हाै भेडा भई बस, हाम्मा राज काज ।।

प्रेमभाव विशेष 
मन १: 

जाँ जुम्ली जा हुँईं जाड्या जा, हुईं जुम्लीकी जाेई जा। 

धन भन्नु हातकाे मैला, मन उँज्यालाे भईजा । 

मन २: 

अईले ओेैल नुन पाईंजाँदाे, ताउलाखार काे जा । 

बाजका काेलाैंदाे बसि, माम खानुकाे मजा ।

नेता: 

मुस्किल हुनाे खाेली तर्न, ढुंगामा लेउ लागि । 

जपना जन्ता कै गर्छाैं, क्वै तारी देउला कि? 

जन्ता:

याे डाली उ डाली गर्दा, बाँदर रुख चड्याका । 

तावा दै उफ्रेकाे माछाे, भुङ्ग्राउँदाे पड्याका ।।

जन्ता: 

आगाकाे कुराउनी छैन, पानीकाे तर छैन । 

मुर्खकाे मुलाकाज छैन, नेताकाे भर छैन । 

नेता:

भैंसी माेटी लेख चर्याकी, गाई माेटी गैराकी । 

वल्लाे गुठ पल्लाे गुठ गद्दै, भईगयाैं बैरागी ।।

LOVE MESSAGE

छाेट्टी: 

साई काट रुँईसकी डाली, मै काटुँली खर्सु । 

फुलबाडी ओईलाउन लाग्याे, मेघ् पानिअ बर्सु ।। 

छाेट्या: 

पलपल बटुकिअ पुन्न पल घ्यू छ । 

नमस्क्यै पानसका फूल, त्याँउँदाै मेराे ज्यू छ ।।

जन्ता: 

चैतमास सुक्न्या खाेली, भदुअका भेल । 

कै गुट उज्यालाे हाेलाई, मेरा ताप्न्या बेल ।। 

छाेटेनेता: 

माैरी पड्या अलपत्र, बिग्रि गयाे रानुँ । 

बेल उस्तै चम्किन्याँ आशा, काेई अब नमानुँ ।।

निष्ठुरी माया

छाेट्टया: 

क्यै ताेडी तेलका धारा, क्यै ताेडी पिना भै । 

मेरी बाज तेराे माया, कस्तुरी बिना भै । 

छाेट्टी: 

ठाउँपन बिरानाे मान्दाे, बाटाेपन फेराे । 

मन मेराे उर्लिंदाे भाैती, भर नमान्यै मेराे ।।

जन्ता: 

पछ्याैरीकाे फेर उडायाे, बयाली सर्काले। 

एउटाले धारेहात गर्याे, मुख छाड्याे अर्काले ।। 

नेता: 

गाेठालाले पानी खान्या, सिरुपाते धाराे । 

खाँङ फाली न गाली गरी, मन बुझाउन गाह्राे ।।

CORONA SPECIAL

मन्त्रालय: 

बर्षैभरी विश्वैभरी, सर्याे काेर्ना सर्याे । 

फेरी छाल उर्लिन लाग्याे, सचेत हुनुपर्याे।। 

कार्यकर्ता: 

जन्ताकन ऐन बनेकाे, नेताकन चैन । 

हामी त नेताका माण्ठ, काेर्नासाेर्ना छैन ।।

YEAR-REVIEW

जन्ता: 

पाकिकन लाल भैगया, गल्काैंडी झालभरि । 

क्या खति क्या उपति भाे, सतहत्तर सालभरि? 

नेता: 

राता काला चाैंरी फुर्का, भाेट्याका पालभरि । 

न भाउ पाईयाे, न भाग मिल्याे, सतहत्तर सालभरि।

NEWYEAR SPECIAL

नेता: 

आईगयाे बैशाख महिना, लाग्याे नयाँ साल। 

समृद्ध नेपाली जन्ता, हाँसि खेलि हाल ।। 

जन्ता: 

बन डढेर धुँवाधुँवा मन जलेकाे आँसु । 

हुँईंमाथि काेराेना कहर, म कसरी हाँसु?